Spitsmijden: belonen van gewenst gedrag

Het programma Beter Benutten werkt aan de groei van het aantal spitsmijdingen per dag. Maar spitsmijden is ook een maatregel, waarbij automobilisten worden beloond als ze de spits mijden, met als doel dat gewenste gedrag te verinnerlijken en daarmee te verduurzamen.

Lees meer

Externe en interne motivatie

‘De beloning is een externe, tijdelijke motivator’, legt Jorrit Nijhuis, thematrekker spitsmijden, uit. ‘Die moet de reiziger initieel verleiden om na te denken over zijn gedrag. Uiteindelijk moet de beloning ervoor zorgen dat de reiziger een reisalternatief daadwerkelijk probeert. Ervaring leert dat reizigers op deze manier een nieuwe routine kunnen creëren. Veel spitsmijders houden hun nieuwe gedrag vol, ook na het stoppen van de beloning. De reizigers hebben zo hun eigen redenen om de spits te blijven mijden. Genoemd worden een kortere reistijd, een ontspannen reis, of gezond met de fiets. Dat noemen we de interne motivatie.’

Verkeerskundig effect

Ander reisgedrag op gang brengen met een beloning blijkt dus goed te werken. Spitsmijdenprojecten hebben een groot verkeerskundig effect en zijn kosteneffectief, zo blijkt uit een meta-evaluatie van MuConsult (2016) op verzoek van het programma Beter Benutten. Zo werden in de periode 2013 tot 2015 per spitsmijdenproject gemiddeld 1300 tot 2000 voertuigverliesuren en circa 100.000 autokilometers per dag bespaard. Een belangrijk gedragsmatig effect is dat 33% van de deelnemers na twee jaar nog steeds de spits mijdt.

Verschillende beloningen

Er zijn verschillende vormen van belonen. Jorrit: ‘Je kunt denken aan spaarpunten voor webshops, korting op regionale producten, deelname aan een loterij of een schenking aan een goed doel. En er kan ook financieel beloond worden. Dat is een vorm van belonen die we regelmatig bij spitsmijden bij wegwerkzaamheden inzetten. Daarnaast zijn er ook sociale vormen van beloning. Je kunt bijvoorbeeld het spelelement inbouwen en groepen met elkaar vergelijken: hoe doe ik het in vergelijking met mijn collega’s of andere groepen spitsmijders? Je kunt mensen verder (positieve) feedback over hun getoonde gedrag of een virtueel schouderklopje geven als ze een bepaald aantal spitsmijdingen hebben gerealiseerd.’

Businesscase

In de Tweede Kamer is er discussie geweest over de vraag hoe je het gedrag van automobilisten zoveel mogelijk kunt bestendigen, zonder dat daar financiële vergoedingen tegenover staan. Jorrit: ‘Het is de uitdaging om spitsmijden wat minder als een project met een kop en staart op te zetten, en samen met private partijen (dienstverleners) te onderzoeken of er een businesscase in zit. Daarbij is de overheid niet alleen maar opdrachtgever van een tijdelijk project, maar wordt er samen met de markt gekeken hoe het reisgedrag structureel kan worden beïnvloed. Goed voorbeeld is het project MyOV, waarbij OV-reizigers spaarpunten ontvangen van de vervoerder als ze de spits mijden. Daarbij zit ’m de spanning er natuurlijk wel in dat deze beloning aantrekkelijk genoeg moet zijn om ervoor te zorgen dat de mensen hun gedrag blijvend aanpassen.’

Spitsmijden is effectief

Positief gedrag belonen werkt! Dat heeft onderzoek heel duidelijk aangetoond. De basisgedachte van spitsmijden is dan ook dat een groep automobilisten vrijwillig deelneemt en beloond wordt voor het mijden van de spits. Vóór aanvang van een project wordt gemeten welke automobilisten vaak op drukke trajecten of in drukke gebieden rijden. Deze automobilisten worden uitgenodigd om mee te doen aan spitsmijden. Voor elke keer dat zij de spits mijden kunnen ze een beloning verdienen.

Spitsmijdenprojecten hebben hun effectiviteit inmiddels ruimschoots bewezen. Zo blijkt uit onderzoek dat de maatschappelijke baten, in de vorm van reistijdverbetering, hoger zijn dan de gemaakte projectkosten. Via een initiële tijdelijke beloning zorgen deze projecten ook in hoge mate voor het verinnerlijken van het nieuwe reisgedrag, namelijk het reizen buiten de spits. Dat is mogelijk door hetzij meer thuis te werken, hetzij eerder of later op pad te gaan, hetzij met andere vervoermiddelen te reizen. Een groot aantal deelnemers blijft na het einde van de projectperiode de spits mijden. Dat betekent dat de spitsmijdenprojecten een hoog duurzaam karakter hebben.

Vormen

Spitsmijdenprojecten zijn er in veel verschillende vormen. Globaal kun je een onderscheid maken tussen spitsmijden bij wegwerkzaamheden en spitsmijden om structurele fileknelpunten te verlichten. Daarnaast zijn er projecten die zich richten op het ontwikkelen van mobiliteitsdiensten, zoals de marktplaats voor mobiliteit in Rotterdam.

Bij alle spitsmijdenprojecten komen de volgende elementen aan bod: 0-meting/werving, volgen en belonen.

0-meting/werving. Bij spitsmijdenprojecten bij grote werkzaamheden vindt dit veelal plaats door een persoonlijke uitnodiging op basis van kentekenregistratie. Voor spitsmijdenprojecten bij structurele fileknelpunten is de inzet van kentekenregistratie echter een te zwaar middel en zijn andere methoden vereist. Werving kan ook plaatsvinden met de inzet van notificaties op apps, DRIP’s/tekstwagens, billboards, advertenties, radio- en tv-spotjes, flyers, en via werkgevers.
Volgen. Het registreren van ritten door deelnemers kan plaatsvinden met camera’s, OBU’s (On Board Units) of applicaties op smartphones. Elke methode heeft voor- en nadelen. Voor het gebruik van camera’s geldt bovendien de voorwaarde dat er sprake moet zijn van grote wegwerkzaamheden of de aanloop naar werkzaamheden.
Belonen: de beloning voor het mijden van de spits bestond in het verleden vaak uit een directe geldelijke beloning. De Tweede Kamer heeft verzocht om deze vorm van belonen alleen in te zetten bij spitsmijden bij grote wegwerkzaamheden en te beperken tot maximaal drie maanden. Dit sluit aan bij een reeds ingezette trend om meer alternatieve beloningsvormen in te zetten. Naast geldelijke beloningen zijn er ook veel andere vormen van belonen, zoals sociaal en moreel belonen. Zie hiervoor het onderzoek van het Kennisinstituut voor Mobiliteit (KiM) en bekijk de onderstaande video.

Aan de slag: Alternatieven voor financieel belonen

IMMA (Integrale Mobiliteits Management Architectuur)

Dankzij de IMMA raamovereenkomst zijn veel best practices op het gebied van spitsmijden voor nieuwe projecten al vastgelegd. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft samen met een groot aantal regionale overheden deze raamovereenkomst gesloten met marktpartijen die gedragsstimuleringsprojecten uitvoeren. IMMA staat voor: Integrale Mobiliteits Management Architectuur. Gekwalificeerde marktpartijen hebben bij hun inschrijving aangetoond te voldoen aan de minimale kwaliteitseisen om spitsmijdenprojecten te kunnen uitvoeren. Door een spitsmijdenproject via de raamovereenkomst uit te vragen en gebruik te maken van voorbeeldaanbestedingsstukken, kan de aanbesteding sneller en beter verlopen.

Alle inkomsten van burgers zijn onderworpen aan loonbelasting/inkomstenbelasting, dus ook de inkomsten die deelnemers aan een spitsmijdenproject ontvangen. Er is een specifieke vrijstellingsregeling voor de spitsmijdenprojecten opgenomen in de Wet inkomstenbelasting. Door deze vrijstellingsregeling worden beloningen uit de projecten niet gezien als inkomsten. Deze regeling zal vermoedelijk eind 2017 komen te vervallen. Dat zou betekenen dat deelnemers die na 2017 een beloning ontvangen hierover inkomstenbelasting moeten betalen, of dat het project deze belasting direct afdraagt aan de Belastingdienst.

Zie voor meer informatie de pagina over IMMA op deze website.